یزد، شهر میراث جهانی - گردشگری
یزد، شهر میراث جهانی
بافت تاریخی یزد:
بافت تاریخی شهر یزد شامل بازار تاریخی و مجموعه محلات است که در پیوندی تنگاتنگ با هم شاکله شهری پر رمز و راز را بنا نهاده‌اند. آنچه که بافت تاریخی شهر یزد را از بافت‌های تاریخی بسیاری از شهرهای کشور متمایز می‌کند، تداوم محدوده گسترده و یکپارچه‌ای است که تمامیت آن در سطحی نزدیک به ۷۰۰ هکتار تا به امروز حفظ شده است؛ در واقع محدوده‌ای که امروزه با عنوان بافت تاریخی می‌شناسیم، بخش عمده شهر قدیم یزد را در بر دارد که تا اواخر دوره قاجار شکل گرفته بوده است و از این روست که این بافت با عنوان «شهر تاریخی یزد» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید؛ رویدادی که از آن با عنوان ثبت نخستین شهر ایرانی در فهرست میراث جهانی یاد می‌شود.
زندگی مبتنی بر نظام محله‌ای باعث شده است که هر محله در درون خود مجموعه‌ای از نیازهای روزمره ساکنان خود را فراهم کند که شامل خدمات و کالای ضروری هستند. مرکز هر محله غالبا شامل بازارچه‌ای است که در گذشته و در زمان رونق محلات مسکونی، نیازهای روزمره مانند نانوایی، قصابی، بقالی و... را پاسخ می‌گفته است. امروزه هم در برخی محلات مانند شاه ابوالقاسم، کوشکنو، فهادان و... بازارچه‌های محلی رونق نسبی گذشته را حفظ کرده‌اند. از دیگر عناصر مرکز محله‌ها فضایی برای نشستن، گفتگو و تعامل بوده که به طور برجسته‌ای در حسینیه‌ها پدیدار می‌گشته است. نخل که در گوشه‌ای از حسینیه محله قرار داشته، در شمار عناصر هویتی شهر و مایه احساس تعلق اعضای هر محله بوده است و سایر عناصر محله‌ای همچون آب‌انبار، حمام، آسیاب و... در فاصله نزدیکی از آن واقع می‌شده‌اند.
در بافت تاریخی سلسله‌مراتبی از معابر و فضاها را شاهد هستیم که بازار اصلی شهر در بالاترین مرتبه آغاز می‌شود و به گذرهای اصلی، کوچه‌ها و دربندها منتهی می‌گردد که فضاهای نیمه‌خصوصی به شمار می‌روند. میدان‌ها به عنوان فضاهای مکث و توقف در میان گذرهای متعدد و پیچ در پیچ، دارای معماری نسبتا برونگرا هستند.
آنچه که بافت تاریخی یزد را به مثابه شاهکاری بشری مطرح می‌سازد، استفاده از مصالح بومی منطقه در معماری و ساخت است. معماران یزدی از همان خاک محل احداث بنا، برای تهیه خشت استفاده می‌کرده‌اند و با ادغام آن با آبی که از قنوات حاصل می‌شده و حرارت خورشید، خشت‌هایی ساخته‌اند که سدها سال استواری و پایداری را نمایندگی می‌کنند. دیگر مزیت این شیوه، صرفه اقتصادی آن است؛ چراکه استفاده از مصالح بوم‌آورد هزینه خرید و حمل و نقل مصالح را به صفر می‌رساند. اما اوج این هنر آنجاست که شهر تاریخی تمام نظامات کالبدی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی خود را در ارتباط با این شیوه معماری سامان داده و معماران یزدی هر آنچه را که برای نظامات گوناگون یک شهر ضروری بوده، در پرتو معماری خشتی ایجاد کرده‌اند، از خانه‌ها و مغازه‌ها تا مساجد و کاروانسراها و... به نحوی که تمام اجزا و عناصر شهر در احترام کامل به طبیعت شکل گرفته و هر یک از مصالح و اجزای معماری پس از پایان عمر مفید آن به طور کامل قابل تجدید و یا بازگشت به طبیعت هستند. از سوی دیگر تغییر فصلی در محل زندگی در خانه‌ها و به‌کارگیری فناوری‌هایی همچون بادگیر، باعث شده که حداکثر استفاده از انرژی‌های طبیعی تجدیدپذیر و سازگاری با محیط زیست در شاکله بافت تاریخی یزد رقم بخورد.
وجه شاخص بافت تاریخی تداوم سکونت و زندگی سنتی در آن است که همچنان در بسیاری از محله‌ها و کوچه‌ها دیده می‌شود. با قدم زدن در کوچه‌های قدیم یزد، هنوز هم آثاری از نان‌های تنوری، دوچرخه‌های قدیمی، دورهم نشستن روی پیرنشین کنار درب خانه‌ها و ساخت صنایع دستی و سنتی دیده می‌شود. حفاظت از کالبد سنتی و تداوم زندگی سنتی شهر تاریخی است که باعث شده در سال‌های اخیر بخش‌هایی از بافت تاریخی یزد به منطقه‌ای گردشگر پذیر تبدیل شود و هر ساله میزبان شمار بسیاری از گردشگران فرهنگی و تاریخی باشد.
بناهای تاریخی یزد:
در شهر تاریخی یزد برای هر یک از انواع فعالیت‌های انسانی که در محدوده شهر صورت می‌پذیرفته، فضایی درخور در نظر گرفته می‌شده است؛ فضاهایی که با روح آن فعالیت سازگار باشد و بتواند بهترین بستر را برای پاسخ به عملکرد مورد انتظار فراهم سازد. بر این اساس، انواع گوناگونی از ابنیه همچون خانه‌ها، بازار و بازارچه، سازه‌های آبی مانند آب‌انبار و پایاب، آسیاب، حمام، عبادتگاه‌های ادیان همچون مساجد و آتشکده و کنیسه، سرا و کاروانسرا، بقعه‌ها و مدارس و... در بافت تاریخی یزد دیده می‌شود که هر یک در غایت تناسب و هنر در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
مسجد جامع یزد
مکان: خیابان امام خمینی، خیابان مسجد جامع
سنگ‌بنای اولیه مسجد جامع یزد به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد. این مسجد از ابتدای برپایی در دوره‌های تاریخی مختلف توسعه یافته و دچار تغییرات شده است. سید رکن‌الدین محمد قاضی که از بزرگان و اشخاص مورد احترام مردم یزد بود، در سال ۷۲۴ ه.ق در همجواری مسجد قدیمی شهر، اقدام به ساخت مسجدی جدید کرد و گنبد، مقصوره، صفه و غرفه‌هایی برای آن تدارک دید. مسجد جامع در دوره‌های بعد با افزودن سردر، مناره، شبستان و... تکمیل شد و به شکل امروزی رسید که برای هر یک داستان‌ها و ورایت‌های تاریخی متفاوتی نقل شده است. هشتی و جلوخان مسجد جامع در دوره‌های تاریخی محل اعلام فرمان‌های حکومتی و نصب کتیبه‌های مربوط به آن بوده است که آثار آن تا به امروز پابرجاست. سردر و گنبدخانه این مسجد نیز به دلیل اینکه در غایت هنرمندی آراسته شده است، منبع الهامی است برای هنرمندان و محلی برای ثبت تصاویر ماندگار برای گردشگران.
آتشکده ورهرام
مکان: خیابان آیت‌اله کاشانی
آتشکده زرتشتیان یزد، یکی از مفاخر معماری معاصر کشورمان است که در اوایل دوره پهلوی توسط نیک‌اندیشان زرتشتی احداث شده و هم‌اکنون آتش ۱۵۰۰ ساله ورهرام را در دل خود جای داده است. آتش این آتشکده، فروزه‌ای از آتش آتشکده کاریان لارستان بوده که برای سال‌های متمادی پس از اشغال ایران توسط اعراب، در نقاط مختلف مورد نگهداری و پاسداری قرار گرفته و در نهایت پس از ساخت این آتشکده به اینجا منتقل شده است. آتشکده یزد، ساختمانی کوشک‌مانند در میان درختان سرو دارد که اتاق آتش را در بر گرفته است و معماری آن برگرفته از معماری باستانی ایران است. نگاره فروهر که بر پیشانی بنا با کاشی‌های لعاب‌دار نقش بسته و آموزه‌های این آیین کهن را بازتاب می‌دهد.
مجموعه امیرچقماق
مکان: تقاطع خیابان امام خمینی و خیابان قیام
مجموعه امیرچقماق شامل تعدادی از عناصر تاریخی است که در نهایت هنرمندی ساخته و پرداخته شده‌اند و در همنشینی با یکدیگر یکی از مجموعه‌های شهری بی‌نظیر را پدید آورده‌اند. سنگ‌بنای اولیه این مجموعه به دستور امیرچقماق شامی از سرداران شاهرخ تیموری با احداث مسجد جامع نو در بیرون باروی وقت شهر یزد بنیان نهاده شد؛ مسجدی که امروزه به نام وی شناخته می‌شود. احداث این مسجد بیست سال به طول می‌انجامد و به لحاظ هنر معماری، از شاخصه‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. در دوره‌های بعدی احداث بازارچه حاجی قنبر، آب‌انبار ستی‌فاطمه، بقعه ستی‌فاطمه(همسر امیرچقماق که او نیز در آبادانی یزد نقشی بسزا داشته است)، جداره تکیه و برخی عناصری که امروزه اثری از آن‌ها نیست، این مجموعه سیر تکامل خود را پشت سر می‌گذارد. در سال‌های اخیر بازآفرینی این میدان، زمینه‌ای را برای گذران اوقات فراغت شهروندان و گردشگران فراهم آورده است.
بازار تاریخی یزد
میدان امیرچقماق، خیابان قیام، مجموعه بازار تاریخی یزد
شهر تاریخی یزد به دلیل قرارگیری در مسیر راه‌های تجاری قدیمی و همچنین امنیت نسبی این شهر محل مراودات تجاری و بازرگانی بوده است. همچنین تولید بسیاری از منسوجات به پشتوانه بستر مساعد طبیعی و حضور هنرمندان چیره‌دست این صنایع، منجربه رونق نسبی تجارت در این شهر می‌شده است. لذا یزد همواره محل سکونت یا آمد و شد بازرگانان بوده و در نتیجه زیرساخت‌های بازرگانی همچون بازار، قیصریه، سراها و کاروانسراها و... را در بافت خود سازمان داده است. بازار به نوعی ستون فقرات شهر بوده که با عبور از میان محلات شهر، بسیاری از محلات را به هم مرتبط می‌ساخته است. هر یک از فضاها یا راسته‌بازارهای منشعب از بازار تاریخی یزد بر اساس نوع عملکرد و صنف مستقر در آن و یا محل قرارگیری آن‌ها نام‌گذاری شده‌اند که می‌توان به بازار کاشیگری، بازار مسگرها، بازار خان، بازار پنجه‌علی، بازار ملااسماعیل، بازار محمدعلی‌خان و بازار افشارها اشاره داشت. احداث خیابان قیام در دوره معاصر، باعث دو پاره شدن مجموعه بازار تاریخی یزد شد، اما نکته حائز اهمیت این است که نبض حیات این بازار همچنان تپنده است و بسیاری از مشاغل سنتی را می‌توان در آن مشاهده نمود که به عرضه کالاهایی برای مخاطبان مختلف می‌پردازند.
باغ دولت‌آباد
مکان: خیابان ایرانشهر، نرسیده به سه‌راه شحنه
باغ دولت‌آباد یکی از باغ‌های ایرانی است که در قالب پرونده باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این باغ به دستور محمدتقی‌خان بافقی، حاکم یزد در دوره زندیه تا اوایل قاجاریه احداث شده و در این مدت محل اقامت وی بوده است. باغ دارای عمارت‌های متعدد در قالب دو بخش اصلی حکومتی و سکونتی است که از آن جمله می‌توان به عمارت‌های سردر، دیوانخانه، بهشت‌آیین، طهرانی و بادگیر اشاره کرد. باغ دولت‌آباد دارای بادگیری به ارتفاع بیش از ۳۳ متر است که نشان بلندترین بادگیر جهان را به خود اختصاص داده است و عناصر و پوشش گیاهی آن به شیوه باغ‌سازی ایرانی سازمان یافته‌اند.
دخمه زرتشتیان
مکان: صفائیه، بعد از دانشگاه یزد
دخمه‌گذاری یکی از روش‌های رایج در ایران باستان برای دفن اجساد مردگان بوده است. دخمه‌ها محوطه‌های دایره‌ای شکل در بالای کوه هستند که معمولا فرسنگ‌ها با محیط مسکونی اطراف فاصله داشته‌اند. دخمه زرتشتیان یزد یکی از دخمه‌های پیرامون شهر یزد است که به برج خاموشان یا برج سکوت نیز شهرت دارد. این دخمه در جنوب شرقی شهر یزد در منطقه صفائیه بر روی یک کوه رسوبی کم‌ارتفاع قرار دارد و مسیری از پای کوه به فراز آن برای حمل درگذشتگان تأمین شده بوده است. جد مردگان توسط نساسالار داخل دخمه جای می‌گرفت تا توسط پرندگان خورده شود. هیچ کس به غیر از او اجازه ورود به محیط دخمه را نداشته و یک دیوار در دور محیط دخمه مانع از این می‌شده که هیچ بیننده‌ای بتواند محیط داخل آن را ببیند.
مجموعه میدان خان
مکان: خیابان قیام، انتهای بازار خان
مجموعه خان، یکی از مجموعه‌های تاریخی شهر یزد است که در زمان زندیه در با حمایت لطفعلی‌خان زند و به دستور محمدتقی‌خان بافقی احداث شده است. این مجموعه شامل میدان خان، حمام، مسجد، مدرسه شفیعیه، مدرسه خان، بازار قیصریه و بانک شاهی است که در کنار هم مجموعه‌ای بی‌نظیر را شکل بخشیده‌اند. در زمان قاجار امتیاز تأسیس بانک شرقی که بعدها به بانک شاهنشاهی معروف گردید، به انگلیسی‌ها داده شد و تأسیس بانک شاهی به عنوان نخستین بانک یزد به این دوران برمی‌گردد. این بنا تا سال ۱۳۱۷ ه.ق به همین منظور مورد استفاده بود و سپس به مرکز تجاری تبدیل شد. امروزه تیمچه کاربری تجاری خود را حفظ کرده و از سرا برای گالری آثار هنری به عنوان گنجینه فرهنگ و هنر یزد استفاده می‌شود.
قنات زارچ
مکان: بافت تاریخی یزد، محله کوشکنو
قنات یکی از شاهکارهای نبوغ بشری است که برای تأمین آب در شهرهای کویری راهکاری بی‌نظیر است. قنات‌ها در مسیر خود بناهای متعددی همچون حمام، آسیاب، آب‌انبار، پایاب، سرداب، پاکنه و... را سازمان می‌دهند تا هر یک بخشی از نیازهای جامعه شهری را تأمین نمایند. قنات زارچ که ذیل پرونده قنات ایرانی نیز به ثبت جهانی یونسکو رسیده است، با طول حدود ۹۰ کیلومتر طولانی‌ترین قنات ایران است و دارای بیش از ۲۱۰۰ حلقه چاه است. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که از نزدیکی روستای فهرج سرچشمه می‌گرفته و در نهایت به روستای زارچ می‌رسد. قنات زارچ در این مسیر از شهر یزد نیز عبور می‌کرده و پایاب‌هایی در مسجد جامع، محله کوشکنو و... برای دسترسی به آن وجود دارد.
زندان اسکندر
مکان: بافت تاریخی یزد، محله فهادان، مجاور گذر یوزداران
در مجاورت گذر یوزداران که یکی از گذرهای قدیمی شهر یزد است، دو بنا در کنار یکدیگر خودنمایی می‌کنند که هر یک روایت‌هایی را تداعی می‌کنند. بنایی که امروزه آن را به عنوان زندان اسکندر می‌شناسند، احتمالا مدرسه‌ای است متعلق به قرون ۶ تا ۸ ه.ق که تاریخ قطعی آن در پرده‌ای از ابهام است. اما در دوره معاصر به مدرسه ضیائیه معروف شده است؛ حال آنکه مدرسه ضیائیه در دوره صفوی رو به ویرانی نهاده بوده و احتمالا امروزه اثری از آن باقی نمانده است. اما در روایت‌های شفاهی زندان اسکندر محل زندانی کردن عالمانی بوده است که اسکندر مقدونی در زمان عبور از شهر به سبب کویری بودن این محدوده، آنان را در این مکان زندانی کرده است که به طور عمده به روایت‌های افسانه‌ای شباهت دارد؛ هرچند نام زندان اسکندر با قدرتی بیشتر بر این بنا نشسته است.
در کنار این بنا نیز، بنایی کوچک اما زیبا قرار دارد که قدیمی‌ترین بنای کتیبه‌دار موجود در یزد است و متعلق به قرن پنجم هجری است. این بنا به قبه دوازده امام معروف است. بنابر کتیبه، این بنا توسط دو تن از سرداران حاکم یزد در دوره آل کاکویه ساخته شده است و احتمالا مقبره حاکم وقت یزد علاءالدوله ابوجعفر محمدبن دشمنزیار در آن قرار داشته باشد.